Hpaji Prat : Anhte a Yupmang Ni Hkrang Shapraw Lu Na Prat

Palawng Naw Tawng

1989 ning, Germany mungdan hpe sinpraw hte sinna hpe ginhka da ai bunghku kaba daw hten mat wa ai hpang mungkan gaw arang madu ni a prat (capital society ) kaw na hpaji madu ai ni a prat, hpaji prat (knowledge society ) de du wa sai. Mungkan masha ni yawng hpaji hpe chyu shachyut nna num la, num wa na aten pyi n lu mat wa ai prat du wa sai. Anhte nga pra ai Myen mungdan mung Dakkasu, Hkawlik 150 jan hpaw nhtan nna mungkan a hpaji prat de woi dun garawt shang wa ai. Dai rai yang hpaji ngu ai lachyum hpe shawng chye nna she hpaji prat de mai anin shang na re hpe mu mada ai.

Hpaji ngu ai hpa rai ta?

Greek Philosopher Socrates (c.399BC ) tsun ai, “ Hpaji ngu ai gaw tengman ai lam (truth), tsawm htap ai lam ( beauty ), hte mai kaja ai lam ( goodness ) hpe sawk sagawn ai lam re. Tengman ai machye machyang gaw masha shagu kaw nga ai. Masha gaw tengman ai lam, tinang a asak apart gam maka, hte tara rapra lam a matu sung sung chye myit ai ni rai ra ai.” 387BC hta Ahtens mare hta Academy jawng woi hpaw let hpaji sharing ya ai Plato gaw agrin nga ai mungkan hta hkum tsup ai masa, makam ( perfect ideas ) nga ai. Tengman ai hpaji beng-ya gaw masha shagu hta aten shagu nga ai. Aristotle (335BC) tsun ai hta “ Masha gaw wanglu wanglang myit sawn chye ai; masha gaw shingra tara hpe mu hkra hkaja nna mungkan hpe shingra tara hte maren up hkang na lit nga ai. John Dewey a ningmu gaw hpaji ngu ai gaw mu tam ai lam matut manoi byin ai hpe tsun ai. Dai majaw hpaji ngu ai gaw tinang hkum tinang chye hkra galaw ai ( self-knowledge ) hte tinang hkum tinang galu kaba wa hkra galaw ai ( self improvement ) lam rai nga ai. Chye da ai, lu la ai lam, mahkrum madup hpe nyan hte asung shang hkra jai lang ai lam hpe hapaji byeng-ya ngu tsun yang nshut nga ai.

Hpaji rawng ai masha

Mungkan hta asak rawng ai baw hpan lajkawng : dusat mungkan (animal kingdom) hte hpun kawa mungkan (tree kingdom) nga ai. Dusat mungkan hta lawm ai masha gaw protain a majaw bawnu kaba nna kaga dusat ni hte shai nga ai. Masha a bawnu weight gaw 1500cc rai nna gasan chye san ai, mahtai tam chye ai, hkrang shapraw chye ai. Dusat ni a bawnu gaw 500cc sha re ai majaw moi na hte shai ai lam nnga ai. Ga san n nga ai majaw ga mung n chye shaga ai. Lam shagu hta nan nan sha re. Anhte masha re. Grau nna asak hkrung ai Karai Kasang hpe lu la ai, nawku kam sham ai ni re majaw masha kaga ni hta bawnu grau kaba ai. Hpaji byen-ya a npawt Karai Kasan a lam sawk sagawn hkaja na mung yak nga ai zawn hpaji hparat a lam sawk sagawn hkaja na mung yak nga ai. Dr. Mukwa Dai Naw (MDY Dakkasu ), Lawu Ga Ginwang ramma ningbaw ningla ni hpe ngun jaw gat sun ai hta “ Chyum laika gaw kaba dik, hkum dik ai hpaji laika buk kaba re. Karai Kasang gaw hpungtang hpaji a npawt re, hpaji chye mayu yang chyum laika hti ra ai.” Dai majaw hpaji rawng ai masha langai tai na matu gasan law law san ra ai, mahtai tam hkrang shapraw chye ra ai hta Hpaji a npawt Karai Kasang hta galoi mung manoi ra nga ai. Hpaji chye nna gasan nnga ai, hkrang shapraw nchye ai wa gaw dusat sha rai nga ai. Ga shaga nchye ai ma a, na n na ai na lahpang sha rai nga ai.

Awng Padang Woi Dip ai Hpaji Hparat

Mungkan e hpaji hparat hta maju jung ai amyu ni padang ninglaw lu ai lam sakse law law hpe mu mada lu ai. 1806 ning German masha ni a labau hta Jena a myit htum shoi chyum mayak manghkang ( Disaster of Jena ) byin pru wa sai. Hpa majaw nga yang gumshem ai hte n-gun ja ai Francis ni gaw Germany mung ting hpe gasat wan nat kau let madu sha kau ai majaw re. Ndai mabyin hta tsasam masha wa a npu kaw myit ndaw ai sha, shanhte a prat, kam maka, amyu kaba langai tai na matu hpaji lam hte hkrat sum mat ai lam hpe gaw gap na matu German jawng sara ni gaw amyu sha hpaji lam ( National Education ) hpe aja awa woi galaw sai. Dai majaw 1870 ning hta Francis ni hpe tinang a lamu ga kaw na gawt kau lu ma ai. Dai hpe Prussia jawng sara ni a awng padang ( victory of Prussian school master ) nga nna shagrau da ai lam mu lu la ai. Dai majaw hpaji gaw amyu langai lawt kawt lu na matu npawt nhpang re.

Myen ni a labau hpe bai yudat yang mung English mung maden hpe gawt kau nna npawt nhpang gaw Nagani laika hti hpung rai nga ai. Dai hpung kaw nna laika hpan amyu myu woi hti ai, hti ngut sai laika ni hpe dinglun hpaji ginlen ai lam ni galaw let mungkan a byin da masa hpe dinglung myit yu ai lam mu lu ai. Dai hpang Uwe magazine shapraw let mung masa nli gat hkai ai. Dai bungli hpe woi awn ai ni gaw Ramma ni rai nga ai. Shanhte a myit numshawn shaw shamu sharawt ai marang e Myen amyu ni a matu amyu sha jawng (National School) ni mare shagu hta hpaw wa sai. De a mahtai gaw myen mung shanglawt lu ai de woi wa lu ai lam re. Dai hte maren mungdan shagu a labau hpe yu yang hpaji chye ai ni woi jasat ai majaw mungdan shagu lawt lu ai lam byin wa sai. Dai majaw Amyu sha hpaji (National Education) gaw shang lawt ahkang aya a npawt re. Anhte Jinghpaw Wunhpawng sha ni mung laika lu ai amyu gaw tai saga ai, hpaji chye ai, byen-ya lu ai hte shang lawt ahkang aya lu ai amyu naw tai ra nga ga ai. Jinghpaw laika lu ai shaning (112) ning rai sai, hpaji munu Ph.D lu ai, anhte yawng hpe lam woi lu ai marai (100) nga sai kun? Jahtum chyalai Jinghpaw laika hpe atsawm sha chye ai marai (100) nga sai kun?

Dai ni na hpaji prat

Byin mayu ai, chye mayu ai hpe zoom hte gang nna yu, hkaja ai prat telescope prat dai ni nre. Tinang chye mayu ai hpe akrit akrai sawk sagawn hkaja ai prat microscope hte yu ai prat dai ni re. Dai majaw nang chye da ai hpe tak nna sha chye ai madang kaw na akrit akrai chye ai, akyu jashawn lu ai professional prat de sa wa ra saga ai. Dai hte maren hpaji ladat ni mung laika sharing jawng kaw sha hkaja ai ( school-learning) kaw na asak ahkrung nga dingsa hkaja ra ai prat (life long-learning) de, sharin sara ni hpe npawt madung da ai (teacher-centered) kaw na jawng ma hpe madung tawn ai (student-centered) de, hpaji machye machyang hpe sharing len shalai ai (knowledge-instructed) kaw na hpaji machye machyang gaw gap ai (knowledge-constructed) prat de rai wa sai. Hpaji gaw yawng a matu rai nna shinggyim masha yawng mung hpaji a matu sha asak hkrung ra ai prat hpaji hpaga ga sha ra ai prat rai sai. Bai nna mungkan masha ni yawng tinang lu ai hpaji ni, tam sawk da ai, gyin shalat da ai zai ladat ni hpe online kaw mara nna upload galaw nna dut sha ai prat dai ni prat rai sai. Kaning re ai hpaji ni hkaja tim professional byin hkra shakut ra ai prat, wuhpawng hpe contribution law law jaw ra ai prat dai ni re. Globalization a laru, hpaji prat a laru a majaw mungkan gaw ta hte mai jum, mi hte mu ai arung arai (Hardware) prat kaw na, mi hte nmu lu ai hpaji maka (Software) prat, dai ni gaw shada da mahkri shawn, hpaji ginlen hpaga ga ai (Network) prat rai sai. Anhte Jinghpaw Wunpawng sha ni mung hpaji maka (Software) amyu myu gyin shalat let lamu de kabai mara (upload) di nna hpaji hpaga ga ra sai. Mungkan ting hte Network galaw nna hpaji maw kaba lawan ai hku hpaw ra ai. Lamu hkinggau ntsa hta sha pyi hpaji gat lawk kaba ni hpaw let hpaji hpaga ga ai hku nna shang lawt la yu ga. Ndut ndang myit ai, gyin shalat ai, hpaji lam hta shang lawt lu ai brogger ni anhte tai ra nga sai.

UNICEF ni a motto gaw hpaji ngu ai gaw laika hkum ni hpe chye hti na matu sha nre mung kan hpe mung chye hti na matu re. ( Education is not only to read the word, but also to read the world). Dai ni hpaji wuhpawng (knowledge society) lawan ai hku nna galu kaba wa ai majaw tinang chye mayu ai hpe computer kaw na mouse hte kahtawk dat ai hte chye lu nga ai. Tam mayu ai lam mahkra lu tam ai. Manga ning hta hpaji hpan htam lahkawng mungkan hta jat wa ai, shi ga hte hpaji hte seng ai lam ni hpe internet kaw hkying hkum ni hta laika man 65000 man upload galaw ma ai. Dai ni aten hta website yawng rai yang wan 320 jan nga sai. Du na ra ai shi ning laman hta website yawng wan 3200 jan nga wa na re. Ndai daram law ai website ni hte Jinghpaw ni a hpaji Reseach hte seng nna up load shalun da ai Website gade nga sai kun?

Ga Hpundim

Dai ni yup mang sha mu chyai ai amyu ntai saga. Hpaji hte hpaga ga ai hpaji hte shanglawt woi lu ai, hpaji ladat hte kanbau chye ai, hpaji hte magrau grang ai, Hpaji hte anhte a prat hpe shing dang ai lam mahkra hpe ahtu agrawp kau saga. Pat da ai chying hka ni hpe hpaji hte hpaw la ga. Mungkan hpe hpaji hte daw jau let lapyin ja ai, makam hta ngang ngang hte hpaji prat, hpaji mungkan de lahkam htawt shang wa saga.